AHLÂK FELSEFESİ (ETHİK)
Ahlâk: İnsanın eylemlerini, başka insanlarla ve doğayla ilişkilerini düzenlemek amacıyla geliştirilen, toplum tarafından oluşturulan ilke ve kurallar bütünüdür.
Geçmişten günümüze kadar, ahlâkî sistemi olmayan bir toplumdan söz edilemez.
Ethik (Ahlâk Felsefesi): Ahlâkla ilgilenen, ahlâkî ilkeler üzerine düşünceler üreten felsefe dalıdır.
AHLÂK FELSEFESİNİN ELE ALDIĞI TEMEL KONULAR
- İyinin ve kötünün ölçütü
- Özgürlük ve sorumluluk ilişkisi
- İnsanın ahlâkî eylemlerinin amacının ne olduğu
- Evrensel bir ahlâk yasasının olup olmadığı
İYİ VE KÖTÜ
İyi: Ahlâkî olarak yapılması istenen, toplumca onaylanan eylemin özelliği.
Kötü: Ahlâkî olarak yapılması istenmeyen, toplumca onaylanmayan eylemlerin özelliği.
Ahlâkî Eylem: Kişinin kendi iradesiyle seçip gerçekleştirdiği eylem. ÖR: Aklî yeterliliği olmayan bir kişinin davranışı ahlâkî açıdan değerlendirilemez.
Bir eylemin iyi olup olmadığını neyin belirlediği konusunda filozoflar birbirlerinden farklı görüşler ileri sürerler. Bazı filozoflara göre bir eylemin iyi olup olmadığını belirleyen şey “niyet”tir. Bu filozoflara göre bir eylemin sonucu kötü bile olsa iyi niyetle yapılmışsa o eylem iyidir.
Bazı filozoflar ise bir eylemin iyi olup olmadığını o eylemin “sonucu”nun belirlediğini söylerler. Yani hangi niyetle yapılırsa yapılsın eylemin sonucu iyiyse o eylem iyidir; eylemin sonucu kötüyse o eylem kötüdür.
Ahlâki eylemi temellendirme konusunda niyet ve sonucun yanı sıra “haz”, “yarar”, “mutluluk”, “ödevi yerine getirme”, “doğruluk”, “sevgi” ve “Tanrı’nın koyduğu kurallara uyma” gibi ölçütleri ileri süren filozoflar da vardır.
ÖZGÜRLÜK VE SORUMLULUK
“ İnsan eylem ve davranışlarında ne kadar özgürdür?” sorusu, ahlâk felsefesinin temel sorularından biridir.
Özgürlük: Kişinin her türlü dış etkiden bağımsız olarak kendi davranışlarını seçip yapabilmesi.
İrade: Kişinin, davranışlarının seçebilmesini sağlayan yeti.
Sorumluluk: Kişinin kendi iradesiyle seçtiği davranışların sonucunu kabullenmesi, üstlenmesi.
NOT: Özgür iradenin olmadığı durumlarda sorumluluktan bahsedilemez. Örneğin bir çocuk ya da bir akıl hastası, davranışlarından sağlıklı bir yetişkin gibi sorumlu tutulamaz.
AHLÂKÎ İRADE ÖZERKLİĞİ (İNSAN EYLEMLERİNDE ÖZGÜR MÜDÜR?)
DETERMİNİZM (Belirlenimcilik): Kişilerin ahlâkî seçimleri ve eylemleri daha önce yaşadıkları olaylar, ruhsal ve fiziksel faktörler gibi pek çok etmenin etkisiyle oluşur. Dolayısıyla insan eylemlerinde özgür değildir.
FATALİZM (Kadercilik): Kişi, kaderinde olan şeyleri yapar ve yaşar. Kişinin geleceği önceden belirlenmiş olduğu için eylemlerimizde özgür değiliz.
İNDETERMİNİZM (Belirlenmezcilik): İnsanın aklı ve iradesi sayesinde eylemlerini kendisi seçer. Kişiyi etkileyen koşullara ve kurallara rağmen bir davranışı yapıp yapmamayı veya kurala uyup uymamayı kendi seçer. Davranışlarından kendi sorumludur. Yani insan eylemlerinde özgürdür.
OTODETERMİNİZM (Ahlâkî Özerklik): Kişinin eylemlerini seçme özgürlüğünü belirleyen şey onun kişiliğidir. Kişi, aklını kullanabildiği ve kişiliğini geliştirebildiği ölçüde özgürdür.
EVRENSEL AHLÂK YASASI
Ahlâk kuralları, toplum tarafından oluşturulduğu için toplumdan topluma ve aynı toplumda zamanla değişebilir. Peki, bütün insanlar için ortak olarak benimsenen ahlâk yasaları var mıdır? Herkes için iyi ya da kötüyü belirleyen eylem ölçütleri, değerleri var mıdır?
Evrensel ahlâk yasasının olmadığını ileri sürenlere göre iyi ve kötü davranışlar, kişiye, topluma, kültüre, çağa göre değişmektedir.
Evrensel ahlâk yasasının olmadığını savunan yaklaşımlar şunlardır:
HEDONİZM (Hazcılık): Haz veren şey iyidir, acı veren şey kötüdür. Haz ve acının kaynağı kişiden kişiye değiştiği için iyi ve kötü de kişiden kişiye değişir. Temsilcisi: Aristippos
EGOİZM (Bencillik): “İnsan, insanın kurdudur.” İnsan doğuştan bencildir ve kendi çıkarı için başkalarına zarar verebilir. . Kişinin çıkarına uygun olan şey iyidir, uygun olmayan ise kötüdür. Bu da ortak bir iyinin olmadığını gösterir. Temsilcisi: Hobbes
ANARŞİZM: Bireyin üzerinde hiçbir güç, uyması gereken hiçbir kural olmamalıdır. Bu nedenle evrensel bir ahlâk yasası da yoktur. Temsilcisi: Proudhon
NİHİLİZM (Hiççilik): Hiçbir değeri kabul etmeyen bu görüşe göre evrensel ahlâk yasası da yoktur. Temsilcisi: Nietzsche
EGZİSTANSİYALİZM (Varoluşçuluk): İnsanın doğuştan bir özü yoktur. Kişi, kendi özünü kendi özgür seçimleriyle belirler. Bu nedenle evrensel ahlâk yasası yoktur. Temsilcisi: Sartre
Evrensel ahlâk yasasının olduğunu savunan görüşler şunlardır:
UTİLİTARİZM (FAYDACILIK): “Bir eylem olabildiğince çok sayıda insana olabildiğince çok fayda sağlamalıdır.” Bu, evrensel ahlâk yasasıdır. Temsilcileri: Bentham, Mill.
ENTUİSYONİZM (İNTUİSYONİZM- Sezgicilik): Evrensel ahlâk yasası şudur: “Sezgine uy ki iyi ve kötüyü ayırt edebilesin, iyi eylemde bulunabilesin.” Temsilcisi: Bergson
ERDEM ETİĞİ: İnsanları mutlu edebilecek iyi davranışlara ancak bilgi ile ulaşılabilir. Temsilcileri: Sokrates, Platon, Fârâbi.
AHLÂKSAL DETERMİNİZM: Panteist (Tanrı ile doğayı özdeş gören yaklaşım) olan Spinoza’ya göre, doğaya ve dolayısıyla Tanrıya uygun eylemler iyidir. Tanrı’nın buyruklarının farkında olmak ise tutkuları yenmekle olur. Temsilcisi: Spinoza.
ÖDEV AHLÂKI: Bu yaklaşıma göre evrensel kural şudur: “Bir eylem, ahlâki ödev olduğu için, çıkar gözetmeksizin yapılıyorsa iyidir.” Ödevimiz daima, iyiyi isteme’ dir. Temsilcisi: Kant. Kant’a göre: “Öyle hareket etmeliyiz ki, hareketimizin dayandığı ilke herkes için ilke olabilsin.”
EVRENSEL AHLÂK YASASI MÜMKÜN MÜDÜR?
Mümkün değildir.
Hedonizm (Hazcılık). Tems: Aristippos
Egoizm (Bencillik). Tems: Hobbes
Anarşizm Tems: Proudhon
Nihilizm (Hiççilik) Tems: Nietzsche
Egzistansiyalizm (Varoluşçuluk) Tems: Sartre
Mümkündür.
Utilitarizm (Faydacılık) Tems: Bentham, Mill
Entuisyonizm (Sezgicilik) Tems: Bergson
Erdem Etiği Tems: Sokrates, Platon, Farabi
Ahlâksal Determinizm Tems: Spinoza
Ödev Ahlâkı Tems: Kant