Kitabın Adı : Kendine Düşünmeyi Öğret
Kitabın Yazarı : Edward de Bono
Kitabın Özeti :
Düşünme öğrenilebilen alıştırma yapılabilen ve geliştirilebilen bir beceridir diyen Bono düşünmemenin değerlerle iç içe olduğunu bir birini tamamladığını ifade etmiştir. Düşünmenin temelli bir şekilde ortaya çıkmasında Yunan filozofları Sokrates Platon ve Aristo’nun etkili olduğunu söyleyen Bono bunları üçlü çete olarak nitelemiştir. Üçlü çeteden Sokrates tartışmaya önem vermiş Platon gerçekliğin üzerinde durmuş Aristo ise meşhur kutularıyla sorunlara çözüm aramıştır. Bu üçlü çeteden analiz yargı tartışma ve eleştiri gibi düşünce sisteminin temelini öğrenmiş oluyoruz.
Bono düşünmeyi beş aşamaya ayırmış bu aşamaları da T-L-P-S-G harfleriyle sembolleştirmiştir.
T- sembolü, niyetimizi ya da amacımızı tasarladığımız ilk aşama
L- sembolü, ihtiyacımız olan ve elde ettiğimiz bilgiyi listeleyen aşama
P- sembolü, olasılık aşamasıdır bu aşamada çözümleri ve yaklaşımları oluştururuz
S- sembolü, olasılıkları kontrol eder ve aralarında seçim yapan aşamadır, burası karar verme seçim yapma ve sonuçlandırma aşaması
G- sembolü, eylem aşamasıdır nasıl faaliyete geçeceğimizin belirlendiği aşama
Aşamaları bu şekilde belirleyen Bono sonrasında düşünmenin bazı temel süreçlerden geçtiğini söyler ve bu süreçleri Geniş-Özel, Tahmin Etme, Dikkati Yönlendirme, Tanıma ve Hareket süreçleri olarak belirlemiştir. Sırasıyla bu süreçleri kısaca açıklayalım
Geniş ve Özel, sürecinde konuların ayrıntılı ve genel hatları üzerinde durulması gerektiğini, problemin önce özel parçaları üzerinde durulması gerektiğini sonra geneli hakkında daha sonra tekrar özel parçaları üzerinde durularak etkili düşünülebileceğini söyler.
Tahmin Etme, burada ise zihnimizdekileri yoklama ve oradakileri görebilme şeklinde belirtir.
Dikkati Yönlendirme, de ise bir örnekle açıklayan Bono bir kaşifin bir adaya sefere gidip döndüğünde kaşife orada gördüklerini anlatması istenmiş kaşif ise duman çıkaran bir yanardağdan ve uçamayan bir kuştan bahsetmiş başka ne var diye sorulduğunda başka bir şey yoktu cevabını vermiştir. Burada kaşif dikkatini yönlendirmediği için sadece onları görmüştür.
Tanıma ve Uyum, burada zihnimizin kendisine bazı kalıplar oluşturduğunu bu kalıplar sayesinde her şeyi yapabildiğimizi söylemiştir. Elbise giyme, okuma yazma, araba kullanma vb. Bu kalıplar bizim nesneleri tanımamızı ve onlara uyum sağlamamıza yardım eder.
Hareket ve Alternatifler, burada da bulunduğumuz noktadan nasıl ileriye doğru gideceğimiz üzerinde durulmuş, hareket ettiğimiz andan da itibaren önümüze problemle ilgili çeşitli alternatiflerin de doğacağını belirtmiştir.
Bono bu kitabında ayrıca altı şapkalı düşünme tekniği üzerinde durmuştur. Kendisinin ortaya koyduğu bu teknikle düşünmeyi her yönden gerçekleştirmeyi amaçlamıştır. Bunun için altı farklı renk tasarlamış ve bu renklere çeşitli anlamlar yüklemiştir.
Beyaz Şapka, bilgi üzerine yoğunlaşır net bilgileri ifade eder.
Siyah Şapka, ortaya çıkabilecek riskleri belirler karamsar şapkadır.
Sarı Şapka, mantıksal ve olumlu yönleri ortaya çıkarmayı hedefler iyimser şapkadır.
Yeşil Şapka, yeni fikirler alternatifler ortaya koyar yaratıcı şapkadır.
Mavi Şapka, düşünmenin tüm yönlerini ve sürecini yöneterek bir karara varır.
Bono bu şapkalarla düşünmenin nasıl yapılması gerektiğine de açıklık getirmiş oluyor.
Bono altı şapkalı tekniğinden sonra CoRT düşünme programını geliştirmiştir. Bu program okullarda düşünmenin doğrudan doğruya öğretilmesi için geliştirilmiştir. Birçok ülkede kullanılan bu programın temeli araç yaklaşımıdır.
Daha sonra Bono kitabında düşünmenin aşamalarını ayrıntılı ele almıştır.
DÜŞÜNMENİN T- AŞAMASI, Bono varmak istediğimiz hedefi tasarlamak gerektiğini söyleyerek açılamaya başlamıştır. Düşünme üzerinde düşünmenin amacını tanımlama, tanımlamaları farklı şekillerde yapabilme, yanlışsa değiştirme ve doğru bir tanım ortaya koyabilmek gerektiğini söylemiştir. Bu aşamada kavram yelpazesini kullanmış bu yelpaze kağıdın sağ alt köşesine düşünmenin genel amacını konulduğu, daha sonra hangi kavramların yaklaşımların bizi oraya götürebileceğine bakarız ve sonunda kavramları elde etmek için alternatif yolları araştırmak gerektiğini söyler. Bu aşamada yine doksan derece yaklaşımından bahsetmiş, varmak istediğimiz noktanın tam tersini yaparak da o noktaya varabileceğimizi vurgulamıştır. Örnek olarak da fotokopici çocuğu vermiştir. Yine Bono düşünmenin sadece problem çözerken olmayacağını problem dışında da düşünülmesi gerektiğini vurgulamıştır.
Bono farklı düşünme durumları olması gerektiğini bir problem çözme hayali gerçekleştirme buluş yapma tasarım gerçekleştirme müzakere farklı konularda bilgi edinme vb. gibi yolların olduğunu söylemiştir.
Düşünmenin T aşamasında düşünmemizin amacı hakkında düşünmek gerektiğini son kararı vermeden önce amacı değiştirebilmek farklı alternatifler ele alabilmek tekrar tanımlayabilmek ve sonunda neyi düşüneceğimiz konusunda açık ve kararlı olunması gerektiğini söylemiştir.
DÜŞÜNMENİN L- AŞAMASI, Bono L aşamasında bilgi üzerine yoğunlaşmış, bu aşamayı bilgi edinme aşaması olarak tanımlamıştır. Bilgi edinme aşamasında bilginin yeterli olup olmadığını bilgiyi nerede bulabileceğimizi düşünmek için bilgiye ihtiyacımızın olduğunu belirtmiştir.
Bono bilginin kaynakları hakkında soru tiplerinden bahsetmiş balıkçı sorular ve avcı sorular olduğunu balıkçı soruların ne cevap alacağımızı bilmediğimiz sorular avcı sorular ise kesin cevap gerektiren soruluş amacını belli olduğu sorulardır diye açıklamıştır.
Bilgi aşamasında yine algının düşünmenin çok önemli bir parçası olduğunu ve algıların bir gerçeklik olduğunu söylemiştir. Duygularımızın da düşünmede rol oynadığını düşünmemizin ortaya çıkardıklarını değerlendirenin duygularımız olduğunu söylemiştir.
Analizin de daha fazla bilgi elde etmek ve tanımlama yapabilmek için aktif bir çaba olduğunu söyleyen Bono analizle düşünmenin tüm ayrıntılarına kadar inilebileceğini böylece karmaşık bir konuda bile anlayabileceğimiz parçaların ortaya çıkarılabileceğini söyler.
Bono üç temel bilgi türü olduğunu ifade eder ve bunları bildiklerimiz, bilmediğimizi bildiklerimiz ve bilmediğimizin farkında olmadıklarımız diye açıklamıştır.
Düşünmenin L aşamasında bilgiyi algıları ve duyguları bir araya getirmeye çalışırız bu daha sonraki düşünmenin temelini ve malzemesini sağlar. Bilginin kaydedilmesi ve kalitesinin de dikkate alınması gerektiğini söyleyen Bono ayrıca daha çok bilginin düşünmemizi sağlayacağını fakat bunun yanında tersinin de olabileceğini bunun için fikirler olasılıklar ve tasarımlar geliştirmemiz gerektiğini söylemiştir.
DÜŞÜNMENİN P- AŞAMASI, bu aşamada istediğimizi elde etmek için çeşitli olasılıklar bulmamız gerektiğini vurgulayan Bono olasılık sisteminin düşünmenin çok önemli bir parçası olduğunu ve hemen hemen tüm gelişmelerden sorumlu olduğunu söylemiştir. Olasılığın üç basamağı olduğunu bunların olasılık, hayal ve provokasyon diye sıralar. Bunları açıklarken yanan bir bina örneğini vermiş, itfaiyenin yolda olduğu gelip sizi merdivenle ya da helikopterle kurtaracağı bir olasılık, süpermenin gelip kurtarması bir hayal, binanın tamamen eriyerek sizi aşağı kadar indirmesi ise bir provokasyondur der. P aşaması düşünmenin yaratıcı, verimli ve üretken bir aşamasıdır.
Bono P- aşamasında dört temel yaklaşım ortaya koymuş tur.
_Rutini Alıştırma, bu ilk aşamada daha önceden bildiğimiz çözümler vardır ve sadece duruma uygun olanı bulabilmek için zihnimizi yoklarız.
_Genel Yaklaşım, burada da genel kavramlardan yola çıkarak özel bir çözüme doğru yol alırız. Yetenekli düşünürlerin ve problem çözücüler bu yaklaşımı kullanır. Genel yaklaşımda bir problem durumunda birçok alternatifler üretmek vardır. Mesela bir vidayı sökmek için onun tepesine uyacak bir araca ihtiyacım var derseniz her şeyi vidanın tepesiyle eşleştirebilirsiniz.
_Yaratıcı Yaklaşım, bu yaklaşım yani fikirler ortaya koyup sonrada bu fikirleri amacımıza uygun bir şekilde değiştirebileceğimizi ifade eden Bono yaratıcı yaklaşımın nereden başladığımızı bildiğimiz ama nerede bitireceğimizi bilmediğimiz zaman gerekli olduğunu söyler.
_Tasarım ve Montaj Yaklaşımı, istediğimiz amaca ulaşmak için farklı unsurları bir araya getiririz bu unsurlar standart kaynaklardan ya da yaratıcılıkla elde edilebilir. Bu yaklaşım düşünmenin amacını gerçekleştirebilmek için verileri bir araya toplayan yapıcı bir yaklaşımdır. Bu yaklaşımda öncelikle ihtiyaçlar belirlenir daha sonra önceliklerle hareket edilir, kavramlarla işe başlanır ve paralel girdilerle devam edilir.
P aşaması düşünmenin üretken ve yaratıcı aşamasıdır, bulunduğumuz yer ile olmak istediğimiz yeri bir birine bağlar.
DÜŞÜNMENİN S- AŞAMASI, bu aşamada p- aşamasının sonunda belirlenen olasılıklardan bir sonuç üretme hedeflenir S aşamasının amacı geliştirme ve seçimdir. S aşaması üretken p- aşaması tarafından ortaya çıkarılan olasılıkları alıp tek bir seçeneğe, gerçekleştirilebilecek bir şeye indirger. Bu aşamanın da bazı süreçleri olduğunu söyleyen Bono geliştirme sürecinde fikirlerin daha fazla geliştirildiğini eksikliklerin giderildiğini fikirlerin daha pratik daha basit daha kabul edilebilir hale getirildiğini söyler. Daha sonra değerlendirme süreci gelir burada her bir fikir değerlendirilir. Yararları ve değerleri nelerdir, zorluklar ve tehlikeleri nelerdir bu aşamada her olasılıkla ayrı ayrı ilgilenilir. Sonra seçim süreci gelir bu süreçte mevcut fikirler arasından birisi seçilir. Son süreç ise karar sürecidir burada riskleri belirleyip bunları azaltmanın yollarını buluruz. Eğer ihtiyaçlar ve kazançlar olası risklerden fazla ise o zaman devam etmeye karar veririz.
DÜŞÜNMENİN G- AŞAMASI, Bu aşama verilen bir karar doğrultusunda belirli bir yere gidişi ifade eder. Bu aşamanın simgesi basamak basamak ileriye ve yukarıya doğru gitmeyi gösterir. Burada artık olasılık olmaktan çıkıp olayı gerçekleştirmeye başlamışızdır. Bu aşamanın amacı S- aşamasının sonucunu T- aşamasına bağlamaktır. Düşünme ve eylem ayrı değildir. Düşünme eylem aşamasında da devam etmeli ve düşünmenin sonucu gerçek yaşama taşınmalıdır. G aşaması tamamen gerçekleştirmeyle ilgilidir. Eylem için mekanizmalara ve rutinlere bakarız, belirsizliklere ve eğer kutularına bakarız, birçok insan faktörüne bakarız, uzmanların rolüne bakarız, eylemin gerektirdiği enerjiyi düşünürüz. Bazen G aşaması basit ve kısadır birçok düşünmenin eylem içermesi gerektiği fakat bazı istisnalar olabileceğini göz önüne almak gerekir.
DURUMU KODLAMA, bu bölümde ise düşünmenin basamakları için birer kodlama yapılmış 1 den 9 a kadar puanlar belirlenmiş, bu puanlar ne kadar yüksek olursa düşünmenin o kadar fazla olacağını belirtmiştir.
Bono’nun bu kitabı karşılaştığımız her duruma her soruna her olasılığa her evreye birden fazla alternatifler üretmeyi ortaya koymuştur. Ayrıca karşılaştığın her durum için farklı çözüm yollarının olduğunu göz önüne sermektedir. Düşünmenin salt bir düşünme eylemi olmadığını onun metodik bir süreç olduğunu planlanabileceğini ve çok farklı yolların olduğunu söylemiştir. Bu kitapla insana nasıl düşünülebileceğini öğretiyor.
Bono, Descartes’in metodik düşünme sisteminden sonra düşünceyle ve düşünmeyle alakalı en kapsamlı pragmatik görüşler ortaya koymaktadır.