5. EMREDİCİ ANLATIM – YAPI BAKIMINDAN FİİLLER
Emredici Anlatım Özellikleri:
1- Dil alıcıyı harekete geçirme işlevinde kullanılır.
2- Emir, telkin, öneri anlamı taşıyan ifadeler yer verilir.
3- Öğretici ve açıklayıcı yönleri vardır.
4- Cümlelerde fiiller hâkimdir.
5- Uyulması beklenen bir üslubu vardır.(Zorlama anlamı vardır)
6- Sosyal hayatın düzenlenmesinde emredici anlatım kullanılır.
7- Trafik kuralları, bazı eşyaların kullanma kılavuzları, ilaçların kullanma kılavuzları emredici anlatıma örnek verilebilir.
6. ÖĞRETİCİ ANLATIM –ZARF (BELİRTEÇ)
Öğretici Anlatım Özellikleri:
1- Dil daha çok göndergesel işlevde kullanılır.
2- Söz sanatlarına, kelimelerin mecaz anlamlarına yer verilmez.
3- Verilen bilgiler örneklerle ve tanımlarla pekiştirilir.
4- Daha çok nesnel cümleler kullanılır.
5- Açıklama, aydınlatma, bilgi verme amaçlarıyla yazılır.
6- Öğretici metnin anlaşılması ve yorumlanması için okuyucunun verilen bilgiyi kavrayabilecek birikime sahip olması gerekir.
7- İfade hiçbir engele uğramadan akıp gider.
8- Gereksiz söz tekrarı yapılmaz.
9- Ses akışını bozan, söylenmesi güç sesler ve kelimeler yoktur.
10- Dil ve ifade sade, gösterişsiz ve pürüzsüzdür.
11- Düşünce ve duygular kısa ve kesin ifadelerle dile getirilir.
12- Bu anlatım türü daha çok ansiklopedilerde ve ders kitaplarında kullanılır.
13- Tarihi metinler, Felsefi metinler, Bilimsel metinler gibi bölümleri vardır.
Zarf (Belirteç)
İsimlerin varlıkları ya da kavramları karşılar. Fiillerin ise hareketleri, oluşları karşılar. Varlıkların nasıl belli nitelikleri varsa, fiillerin de belli nitelikleri vardır. İsmin niteliğini bildiren sözcüklere sıfat demiştik. Fiillerin niteliğini bildiren sözcüklere de zarf denir.
"Güzel bir kitap okuyorum."
cümlesinde "güzel" sözcüğü "kitap" isminin niteliğini bildiriyor, onun nasıl olduğunu açıklıyor. Öyle ise bu sözcük sıfat görevindedir.
Aynı sözcük;
"Bu kitap daha güzel görünüyordu."
cümlesinde "görünmek" fiilinin nasıl olduğunu bildiriyor. İşte bu durumda "güzel" sözü zarftır.
Zarflar kendi içinde beşe ayrılarak incelenir:
1. Durum Zarfları
Fiilin durumunu yani nasıl yapıldığını bildiren sözcüklerdir. Fiile sorulan "nasıl" sorusuna cevap verir.
“Kardeşim, hızlı koşardı.”
Bu cümlede "hızlı" sözcüğü "koşmak" eyleminin durumunu anlatmaktadır. Bunu eyleme sorduğumuz "nasıl" sorusu ile bulabiliriz.
"Mobilyalar çok yeni görünüyordu."
–Nasıl görünüyor?
–Yeni görünüyor.
"Derdini iyi anlatırsan çözüm bulursun."
"Neden çok sessiz konuşuyorsun?"
cümlelerinde altı çizili sözler durum bildiren zarflardır.
2. Zaman Zarfı
Fiilin yapılma zamanını bildiren sözcüklere zaman zarfı denir.
Zaman zarfları fiile sorulan "ne zaman" sorusuna cevap verir.
"İzmir'den dün geldim." cümlesinde "dün" sözcüğü,
"Bu konuyu akşam konuşalım." cümlesinde "akşam" sözcüğü,
"O erken kalkar, geç yatardı."
cümlesindeki "erken ve geç" sözcükleri fiile sorulan "ne zaman" sorusuna cevap veren zaman zarflarıdır.
3. Yön Zarfı
Fiilin yöneldiği yeri bildiren sözcüklere yön zarfı denir.
Yön zarfları ek almadan kullanılır ve fiile sorulan "nereye" sorusuna cevap verir.
Bunlar "aşağı, yukarı, içeri, dışarı, ileri, geri, öte, beri" sözcükleri eylemin yönünü belirttiğinde yön zarfı olur.
"İsterseniz aşağı inelim."
cümlesinde, fiile "Nereye inelim?" diye sorarsak, "aşağı" cevabı gelir.
Bu sözcük ek almadan da kullanıldığına göre yön zarfıdır. Eğer cümle,
"İsterseniz aşağıya inelim."
şeklinde olsaydı, sözcük isim görevinde kullanılmış olacaktı. Çünkü ikinci cümlede sözcük, çekim eki alarak kullanılmıştır.
aşağı-aşağıya
Aşağı inecek misiniz?
Öte git de rahatlayalım.
Geri gelmeyi düşünüyorlar mı?
Beri gel de ne ezdiğine bak.
İleri git, sonra tekrar gelirsin.
Dışarı çıkarsan üşürsün.
İçeri gir de, biraz konuşalım.
cümlelerinde altı çizili sözcükler yön zarflarıdır.
4. Miktar Zarfları
Fiilleri miktar bakımından sınırlandıran sözcüklerdir. Miktar zarfları diğer zarflardan farklı olarak fiilin, sıfatın, zarfın miktarlarını da bildirir.
Miktar zarfları fiile sorulan "ne kadar" sorusuna cevap verir.
"İstanbul'da çok gezdiniz mi?"
cümlesinde "gezmek" fiiline "ne kadar" sorusunu sorarsak "çok" cevabı gelir. İşte fiilin miktarını bildiren bu sözcük zarftır.
Bu tür zarflar sıfata sorulan "ne kadar" sorusuna da cevap verebilir.
Örneğin; "Çok güzel bir evi vardı." cümlesinde "ev" isimdir. "Nasıl ev?" diye sorarsak "güzel" sıfatı cevap verir.
"Ne kadar güzel?" diye sorarsak "çok" cevabı gelir. İşte sıfatın derecesini bildiren "çok" sözcüğü zarftır. Çünkü burada çok olan güzelliktir.
Bu tür zarflar, başka bir zarfın derecesini de bildirebilir. Bu durumda zarfa sorulan "ne kadar" sorusuna cevap verir.
"Çok hızlı koşuyor." cümlesinde "koşuyor" fiildir.
"Nasıl koşuyor?" diye sorarsak "hızlı" zarfını buluruz.
"Ne kadar hızlı?" diye sorduğumuzda ise "çok" cevabı gelir.
Zarfın derecesini bildiren bu sözcüğe de zarf diyoruz.
“O, bu derse pek çalışmadı.”
“Pek sağlam bir ayakkabıya benzemiyor.”
“Pek akıllısın sen de!”
"Ne kadar" sorusu elbette sadece zarfı buldurmaz.
"Fazla mal göz çıkarmaz."
cümlesinde altı çizili sözcük "mal" isminin miktarını bildirdiği için sıfattır. Çünkü isimlerin zarfı olmaz.
5. Soru Zarfı
Cümlelerde zarfları bulmak için kullandığımız sorular vardı.
"Sizi nasıl tanımam?"
"Gittiği yerden ne zaman dönecek?"
"Ne kadar hızlı yürüyor?"
"Neden söz vermesine rağmen gelmiyor?"
"Ne konuşup duruyorsun ki?"
cümlelerinde altı çizili sözcükler soru zarfıdır.